Yaptırımların Çin-Rusya stratejik işbirliğine yansımaları
Son 10 yılda her alanda artan Çin-Rusya işbirliği, 2018 yılında yapılan St. Petersburg zirvesinde iki ülke liderlerinin sıcak ilişkilerini artırmalarına, iki ülke arasında heyet görüşmeleri trafiğinin artmasına ve sonuçta stratejik işbirliğine dönüştü. Rusya’nın 2014 yılında Ukrayna toprağı Kırım’ı ilhakı sonrası uygulanan yaptırımlar iki ülke arasındaki ilişkileri ve ikili ticareti %50 artırdı.
Çin bu süreçte Rusya’nın en büyük ihracat destinasyonu haline geldi. 2021 yılı sonu itibariyle de iki ülke ticaret hacmi $147,9 milyarlık rekor bir seviyeye ulaştı. İki ülkenin 2024 yılında hedeflediği $200 milyarlık ticaret hacmi, Putin’in Pekin Kış Olimpiyatları ziyaretinde yapılan zirvede $250 milyar olarak revize edildi.
Esasen iki ülke ilişkilerinin ikili düzeyde, SCO gibi bölgesel ve BM gibi küresel boyutta güçlenmesinin temelinde; jeopolitik konularda ve ekonomik ilişkilerde Amerika’ya duyulan güvensizlik yatmaktadır. 2018’de Trump yönetiminin Çin’e karşı başlattığı ticaret savaşları hiç de Amerika’nın istediği gibi sonuçlanmamış; 2021 yılına gelindiğinde Çin-ABD ticaret hacmi $755,6 milyara, Çin’in ticaret fazlası ise $396,6 milyara yükselerek her ikisinde de tarihi zirve rakamlarına ulaşılmıştır. Diğer bir deyişle, ticaret savaşları süreci Çin lehine sonuçlanmıştır.
Kırım’ın ilhakı sonrasında Rusya’yla ilişkilerini geliştirmekte, Rusya’yı desteklemekte tereddüt göstermeyen Çin’in pozisyonu, Ukrayna savaşı sonrasında ABD ve Avrupa Birliği’nin açıkladığı (ve devamının da geleceği anlaşılan) Rusya’ya ekonomik yaptırımlar sonrasında farklılık göstermektedir. Her ne kadar Çin iki ülke siyasi görüşmelerinde, BM oylamalarında ve BRICS toplantılarında Rusya’ya olan desteğini tekrar etse de; ABD ve Avrupa Birliği yaptırımlarının kapsamının diğer ülkelere ve şirketlerine yaygınlaştırabileceği ihtimali Çin’i endişelendirmekte, ihtiyatlı olmaya mecbur etmektedir. Yaptırımlar sonrasında, ABD Başkanı Biden’ın Çin Devlet Başkanı Xi Jinping ile görüşmesinin de bu çerçevede yapıldığı değerlendirilmektedir.
Kısaca özetlediğimiz bu koşullarda ve yaptırımların gölgesinde, Çin ile Rusya ilişkileri hangi alanlarda ve nasıl etkileyebilecektir? Rusya, Çin’e petrol, doğal gaz kömür ve gıda ürünleri satmakta; karşılığında elektrik-elektronik ürünleri, makina, nükleer reaktör, taşıt araçları satın aldığı Çin’e ticaret fazlası vermektedir.
İki ülke ticari ilişkilerinin, Rusya’nın liderliğini yaptığı Avrasya Ekonomik Birliği ile Çin arasında 2018’de imzalanan (gümrük tarife indirimlerinin olmadığı, zamana bırakıldığı) serbest ticaret anlaşması ile artması beklenmektedir.
Konu başlıkları itibariyle iki ülke ekonomik ilişkilerini özetlemeye çalışalım.
Enerji
Rusya’nın Çin’e petrol ve doğal gaz ihracatı artarak devam etmektedir. Çin petrol ihtiyacının %15,5’ini Rusya’dan satın almakta, Suudi Arabistan’dan sonra en büyük ikinci petrol tedarik ülkesi Rusya’dır. Rusya’dan Çin’e satılan petrolün %40’ı, $50 milyarlık Çin kredisi ile finanse edilen 4.007 km uzunluğundaki Doğu Sibirya Pasifik Okyanusu (ESPO) boru hattından taşınmaktadır.
Benzer şekilde Rusya, Çin’in kömür ithalatında 2’nci; doğal gaz ithalatında ise 3’üncü arz sağlayıcı ülke durumundadır. Rusya’nın 2022 yılında Çin’e satmayı hedeflediği petrol ve doğal gaz hacmi $117 milyar olup çok iddialıdır. Yaptırımlar sonrasında Rusya, 2021’de Avrupa Birliğine üçte ikisi petrol ve doğal gazdan oluşan €158 milyarlık ihracatını Çin ve kendisine yakın ülkelerle ikame etmeye çalışmaktadır, Bu arada, Rus Rublesinin düşen değeri de beklentilerin aksine tekrar savaş öncesi seviyesine dönmüş durumdadır.
Gıda Ürünleri
Çin’in Rusya’dan ithalatında enerjiden sonra önemli ithalat kalemini gıda ürünleri oluşturmaktadır. Çin, Rusya’dan, soya, dana eti, tahıl, balık, tavuk, ayçiçek yağı, kolza yağı, un, çikolata ithal etmektedir. Son yıllardaki gelişimine bakılırsa, bu ürünlerin ticareti her iki taraf için de stratejik seviyelere gelme potansiyeli taşımaktadır.
Yatırım/Finansman
Çin, Afrika’da son 20 yılda edindiği deneyimden oluşan yatırım/finansman/ticaret modelinin benzer versiyonunu Rusya ile de oluşturmuştur. Batı’dan uzaklaşan Rusya’nın altyapı yatırımları ile petrol ve doğal gaz projelerinin Çin devlet bankalarınca finanse edildiği; bu dönemde Çin devlet bankalarının Rusya’ya proje kredisi/ihracat kredisi olarak $150 milyara yakın finansman sağladığı bilinmektedir.
Ayrıca ikili ticaretin yaklaşık üçte birini de yerel paralarla yapmaktadırlar. 2017 sonrasında ABD dolarından hızla uzaklaşan Rusya, ülke rezervinde altın ve yuan’ın payını artırmaktadır. Rusya ve Çin’in yer aldığı BRICS ülkelerinin yerel paralarla ticareti artırmaları ve bu ülkelerin hep birlikte ABD dolarından uzaklaşmaları halinde, küresel ekonomide (son 20 yılda altına karşı %80 değer kaybetmiş olan) doların tahtı beklenenden erken sallanabilecektir. Çin bakımından ise, Avrupa ile ticarette, Rusya hattı değerli olmaktan çıkmış; Avrupa’ya giden yolun güneye kaydırılması gerektiği anlaşılmıştır.
Değerlendirme
Ukrayna saldırısı sonrasında ABD ve AB’nin açıkladığı yaptırımlar Rusya’yı, $640 milyarlık ülke rezervinin yaklaşık $300 milyarını kullanamaz hale getirmiştir. Ayrıca bazı bankalarının SWIFT’ten çıkarılması sonrasında yapılan açıklamalardan, Avrupa’nın Rusya’dan enerji ithalatını da azaltacağı ve ikili ticaretin giderek küçüleceği anlaşılmaktadır. Rusya bir yandan petrol, doğal gaz, kömür ve gıda ihracatını yapabileceği/artırabileceği alternatif pazarlar arayışında; diğer yandan da diğer ülkelerle ticaretini dolar dışında kendi parası ve yerel paralarla yapmaya/artırmaya çalışmaktadır. Rusya’nın stratejik ortağı konumundaki Çin ise Rusya’yı desteklemeye devam etmekte ancak ABD ve AB’nin yaptırımlarının Çini kapsama alacak şekilde genişletmesinden de endişe duymaktadır. Bu nedenle Çin, Avrupa’ya ticaretinde önemli olan “BRI-Bir Kuşak Bir Yol” projesi güzergâhlarını gözden geçirmek, kuzey hattını güneye kaydırmak durumunda kalabilecektir.