Vergi, Maliye, Ekonomi, Sosyal Güvenlik, Ticaret Hukuku Hakkındaki Herşey

Vergi

Bülent TAŞNazmi KARYAĞDI
Bülent TAŞ/ Nazmi KARYAĞDI
3180OKUNMA

Yapay Zekâ ve İşletmelerde Vergi Fonksiyonu

Bu yazımızda öncelikle yapay zekânın kısa bir tanımı ardından işletmelerdeki vergi fonksiyonunun tanımını yaparak yapay zekâ alanındaki gelişmelerin bu fonksiyonu nasıl etkilediğini ve nasıl bir yönelim içinde olduğunu irdelemeye çalışacağız.

Yapay Zekâ

Yapay zekâ insan gibi çalışan ve reaksiyon gösteren akıllı makinalar yaratma konusu üzerinde yoğunlaşan bilgisayar bilim alanıdır. Bu alan esas itibariyle makinelerin insan gibi davranabilmesi ve insan gibi düşünebilmesi hedefi üzerine konumlandırılmıştır. Ancak bu esaslar konusunda bir fikir birliği sağlanabilmiş değildir. Bir başka görüş, hedefin rasyonel düşünen ve rasyonel hareket edebilen makineler yaratmak olması gerektiğini ifade etmektedir. Temel farklılık insanın her zaman rasyonel düşünememesi veya rasyonel hareket edememesi yani duygusallığın işin içine girmesinden kaynaklanmaktadır. Yapay zekânın iki aşamalı bir gelişim yapısı içinde olduğu söylenebilir. Zayıf yapay zekâ ve ileri yapay zekâ. Zayıf yapay zekâlar sadece programlananı yerine getirirken kuvvetli yapay zekâlar algoritma hesaplamalarda bulunarak programlananı iyileştirebilen, hatalardan öğrenebilen sistemlerdir.

Yapay zekânın hedefi insan gibi olabilme olduğu için çalışma da ister istemez insan gibi olabilmenin unsurları üzerine yoğunlaşmaktadır. Nedir bunlar?

  • Bilgisayarla görme
  • Ses tanıma,  algılama ve konuşulanı anlama
  • Problem çözme ve çözüm arama
  • Planlama
  • Öğrenme
  • Doğal dil İşleme ve anlama
  • Gerekçelendirme ve çıkarsama yapma

Bilgi mühendisliği yapay zekâ araştırmalarının en önemli kısmını oluşturmaktadır. Bilgisayarların insan gibi düşünüp insan gibi hareket edebilmesi, dünya ile ilgili mümkün olabildiğince fazla bilgiye, veriye sahip olabilmesi halinde mümkün olabilecektir.

Makine öğrenmesi yapay zekânın alt dalı olan bir bilim dalıdır. Amaç, matematiksel ve istatistiksel işlemler ile veriler üzerinden çıkarımlar yaparak tahminlerde bulunan sistemler yaratmaktır. Makine öğrenmesi bilgisayarların yeni bir oluşum karşısında nasıl hareket edeceğine kendisinin karar verebilmesi esasına dayanmaktadır. Makine öğrenmenin aplikasyonları, yapay model tanıma, doğal dil işleme, arama motorları, bilgisayarlı görme, makine algılamalarıdır.

Ne kadar bilgi olursa makinelerin insan gibi düşünmesi ve davranabilmesinin o kadar mümkün olabileceğini ifade etmiştik. Bilgi çoğaldıkça makine öğrenimi yeterli olmamakta bir sonraki aşama olduğu söylenebilecek, derin öğrenme aşamasına geçilmektedir. Derin öğrenme, makine öğreniminde kullanılan hesaplamaları büyük veri kümesini kullanarak tek bir katmanda değil, birçok katmanda ancak tek bir seferde yapan, makine öğreniminde tanımlanması gereken parametreleri bile kendisi keşfeden ve hatta daha iyi parametreler ile değerlendirmelerde bulunabilen bir sistem olarak tanımlanmaktadır.

Yapay zekâ aynı zamanda bilişsel bilim olarak adlandırılan ve genel olarak Felsefe, Matematik, Ekonomi, Nörobilim, Psikoloji, Bilgisayar Mühendisliği, Bilgisayar Bilimi, Kontrol Sistemleri ve Dil Bilimi (Linguistics) gibi disiplinleri kapsamına alan disiplinler arası bir alanla da doğrudan ilgilidir.

İşletmelerde Vergi Fonksiyonu

Vergi sistemi üç temel unsura dayanmaktadır. Birincisi Kanunlar, ikincil mevzuat dediğimiz yönetmelikler, tebliğler, sirküler ve özelgeler ile yargı içtihatlarından oluşan vergi hukuku. İkincisi mükellef yani bu hukuka uygun olarak vergi yükümlülüğünü yerine getiren kişiler. Üçüncüsü ise mükellefin yükümlülüğünü yerine getirmesine yardım eden, yükümlülüğün yerine getirilip getirilmediğini denetleyen ve yükümlülüğün yerine getirilmesini sağlayan vergi idaresi.

Teknolojik gelişmeler mükelleflere vergi yükümlülüklerini yerine getirmede önemli imkânlar sağlamakta, yükümlülüklerini daha etkin ve daha düşük maliyetlerle yerine getirme yolları açmaktadır.

Vergi sisteminin işleyişi büyük ölçüde beyan esasına dayanmaktadır. Mükellef vergisini vergi mevzuatına uygun olarak hesaplayıp beyan ederek ödemekle yükümlüdür. Vergi mükellefi olan işletmeler de aynı şekilde hareket etmektedir. İşletmelerdeki vergi fonksiyonu dediğimiz şey esas itibariyle işletmenin tüm faaliyetlerinin yarattığı vergi sonuçlarını takip eden, bu sonuçları konsolide eden, beyan yolu ile vergi idaresine raporlayan ve ödenmesini takip etmekten ibarettir. İşletmenin faaliyetleri ile ilgili alacağı kararlar için vergi önemli bir unsur olmakta bu kararların şekillenmesi bakımından da vergi fonksiyonunun desteği söz konusudur.

İşletmeler birer ekonomik birim olarak kaynakları işleyip ürüne dönüştürerek piyasaya sürmektedir. Kaynaklar edinilirken işletmenin bir takım vergisel yükümlülükleri bulunmaktadır. İş gücü kaynağı için yaptığı ücret ödemelerden, uzmanlık alımları için yaptığı serbest meslek ödemelerinden, sabit kıymet kullanımı için yaptığı kira ödemelerinden, finansman kullanımı için yaptığı faiz ödemelerinden vs. vergi kesintisi yapıp bunu vergi idaresine beyan edip ödemekle yükümlüdür.

Kaynakları kullanıp ürettiği mal veya hizmeti piyasaya sunarken bu mal veya hizmeti satın alanlardan katma değer vergisi, özel tüketim vergisi veya özel iletişim vergisi gibi vergileri toplayıp yine bir beyanname ile vergi dairesine beyan ederek ödemekle yükümlüdür.

Son olarak kullandığı kaynaklar için katlandığı maliyet ile ürettiği mal ve hizmetlerin piyasaya sürümünden elde ettiği gelirler arasındaki fark olan kazanç üzerinden de vergisini hesaplayıp vergi dairesine beyan edip ödemekle yükümlüdür.  

Yapay Zekânın Vergi Fonksiyonuna Etkileri

Yukarıda belirttiğimiz zayıf yapay zekâ yani programlananı yapan yapay zekâlar vergi fonksiyonunun yerine getirilmesinde daha çok yukarıda belirttiğimiz vergi beyanlarının ve buna bağlı olan bir takım bildirimlerin otomasyonu olarak ortaya çıkmıştır. Bu daha çok elektronik beyan formatında kendini göstermiştir.

Geliştirilen zayıf yapay zekâ sistemleri daha çok farklı muhasebe hesaplarını insan tarafından verilen manuel komutlarla çeşitli muhasebe hesaplarından faaliyet sonuçlarını önceden geliştirilmiş bir rapor formatında konsolide ederek elektronik ortamda vergi dairesine aktarmaktadır. Bu yapıda insan faktörü hala çok önemli rol oynamakta, kullanılan bir kaynak için yapılan ödemelerde vergi stopajı olup olmayacağına, ne olarak sınıflandırılacağına, stopaj için hangi oranın uygulanacağına, bazın ne olacağına insan faktörü karar vermektedir.

Benzer durum üretilen mal ve hizmetlerin piyasaya sürümünde tüketim vergilerinin alınıp alınmaması gerektiğine, bazının ne olması gerektiğine, uygulanacak oranın ne olması gerektiğine vs. yine önemli ölçüde insan faktörü karar vermektedir.

Son olarak vergiye tabi kazancın tespitinde neyin gelir olduğuna, hangi maliyet unsurlarının gider olarak hangi maliyet unsurlarının amortisman yoluyla dikkate alınacağına, hangi kıymet için hangi amortisman süresinin uygulanacağına, hangi giderlerin indirim konusu yapılabileceğine vs. yine büyük ölçüde insan unsuru karar vermektedir.

Güçlü yapay zekâ kendisini yavaş yavaş vergi fonksiyonlarının makineleştirilmesinde hissettirmeye başlamıştır. Daha çok e-fatura uygulamalarının vergi fonksiyonunun uçtan uca otomasyonuna insan faktörünün büyük ölçüde devre dışı bırakılmasına imkân sağlayacağını düşünmekteyiz.

Makine öğrenimleri, derin öğrenimler alanındaki gelişmelerle birlikte kullanılan kaynakların alımında edinilen faturalar üzerindeki bilgiler, satılan mal ve hizmetler üzerindeki bilgiler makineler tarafından okunarak, algılanarak ve değerlendirilerek alınan veya düzenlenen faturaların yarattığı vergisel sonuçların makineler tarafından tespit edilerek beyan dediğimiz raporlamaya dönüştürülmesi mümkün hale gelmektedir. Bu vergi stopaj yükümlülüğü, tüketim vergileri ve kazanç vergilerinin tamamı için geçerlidir.

Oldukça karmaşık bir yapıya sahip olan ve insan faktörünün bile karar vermekte zorluk çektiği konularda makinelerin kanun, tebliğ, özelge, yargı içtihatları, diğer yardımcı mevzuat ve literatür gibi çok geniş bir veri setini inceleyip, işleyip belirli bir doğruluk yüzdesi çerçevesinde karar oluşturma yönünde yapay zekâ uygulamalarının gelişmekte olduğunu görmekteyiz.

Çok uzak olmayan bir gelecekte makinelerin sözleşmeleri okuyup, damga vergisine tabi olup olmayacağına, damga vergisi bazının ne olacağına karar verebilecek noktaya gelineceğini düşünmekteyiz.

Bundan da öte vergi fonksiyonunun bir vergi incelemesi sonrası yapılan tarhiyatlar sonrası uzlaşmaya gidilip gidilmemesi, gidilecekse nasıl bir strateji izlenmesi gerektiği, ihtilafın yargıya taşınması durumunda kazanılma ihtimalinin ne olacağı gibi bir konuda da makineler çok geniş bir veri setini değerlendirerek bir karar oluşturabileceklerdir.

Sonuç

Yapay zekânın getirdiği tüm bu imkânlar vergi fonksiyonunun yerine getirilmesi, vergi profesyonellerinin çalışma sistematiği ve yeni ürünlerin geliştirilmesi bakımından devrim niteliğinde sonuçlar doğuracak gibi görünmektedir. İşletmeler özellikle Türkiye’de bunun çok farkına varmış değillerdir. Ancak bazı uluslararası denetim ve vergi danışmanlık firmaları yapay zekânın vergi fonksiyonu üzerine etkileri ve bu alanda yeni ürün geliştirme çalışmaları başlatmış bulunmaktadır.  Bu konuda bünyelerinde özel birimler oluşturmaktadırlar. Ancak konu ile ilgili olarak yaşanılan en önemli sıkıntı vergi uzmanlarının yapay zekâ alanındaki gelişmeleri bilmemesi ve nüfuz edememesi, buna karşılık yapay zekâ uzmanlarının oldukça karmaşık bir alan olan vergi konusunda çok fazla bilgi sahibi olmaması bu alandaki gelişmeleri yavaşlatmaktadır. Özetle; çok küçük proje ekipleri ile zaman içinde vergi fonksiyonunun tüm alanları ve aşamaları için insan unsurunu önemli ölçüde devre dışı bırakan tam otomasyon uygulamalarının hayata geçirileceğini söylemek bir hayal olmaktan çıkmıştır.

Kaynakça

  • Bots, Natural Language Processing and Machine Learning, Steven K. Rainy, Brad Brown and David B. Kirk
  • How AI Impacts the Tax Function, Michael Shehab
  • Artificial Intelligence, B.J. Copeland
  • Tax Analytics Artificial Intelligence and Machine Learning-Level 5, Dr. Cas Milner and Bjarne Berg, Pwc Advanced Tax Analytics & Innovation
  • Your Tax Data is Ripe for Artificial Intelligence. Are You Prepared? John Vigilione and David Deputy
  • Technology in Tax Embracing the Now & Thinking the Future, KPMG
  • Artificial Intelligence-Entering the World of tax, Deloitte
1 Dr. Sadi Evren Şeker Yapay Zeka Dersleri, http://sadievrenseker.com/wp/?page_id=546

Yorumlarınızı Bize Yazınız

Soru Sor