Küresel döviz rezervleri ve rezervin önemi
Ağırlıklı olarak kendi milli parası uluslararası “rezerv para” olarak kabul edilmeyen ülkelerin merkez bankaları, diğer ülkelerin rezerv para olarak kabul edilen paralarını, tahvil/bonolarını ve altın gibi rezerv kabul edilen varlıkları rezerv olarak bulundururlar. Ayrıca milli parası rezerv para kabul edilen ülkeler ile IMF gibi uluslararası/uluslarüstü finansal kuruluşlar da rezerv bulundurmaktadırlar. Bu yazımızda konuyu uluslararası finansal kuruluşlar değil ülkeler bakımından değerlendireceğiz.
Merkez Bankalarının döviz rezervi bulundurmalarının belli başlı gerekçeleri aşağıda özetlenmiştir.
- Ülkenin iç/dış borç ödemeleri, ithalatın finansmanı ile ani/beklenmedik sermaye hareketlerinin karşılanması.
- Ülke içinde büyük çaplı altyapı ve stratejik sanayi yatırımlarının finansmanı.
- Yabancı yatırımcılara güven verilmesi. Bölgesel savaş, iç karışıklık, istikrarsızlık durumlarında yabancı sermayenin ülkeden çıkış korkusunun bertaraf edilmesi.
- Ekonomik kriz dönemlerinde dış ticaret ve cari işlemler hacminin gerektirdiği likiditenin sağlanması.
- Ülke milli parasının değerinin belli kur seviyesinde sabit tutulmak istenmesi. Örneğin Çin, ihraç mallarının fiyatını düşük tutarak ihracatını artırabilmek için milli parası Yuan’ın değerini sabitleyerek dış ticarette rekabet avantajını korumakta, konjonktüre bağlı olarak döviz rezervini artırmaktadır.
- Ülke milli parasının değerinin düşük seviyede tutulabilmesi için diğer rezerv paralara endeksli tahvil ve bonoların satın alınarak rezerv tutulması. Örneğin, serbest kur rejimindeki ihraç mallarının fiyatının rekabetçi konumunun sürdürülebilmesi. Japonya bu şekilde Yen’in değerini düşük tutmaktadır. Amaç, ihraç mallarının fiyatının rekabetçi konumunun sürdürülmesidir.
- Ülke rezervinde portföy çeşitliliği yapılmak istenmesi. Merkez bankaları, diğer ülkelerin paraları yada varlıklarını portföylerinde bulundurarak; olası değer düşüklüğü riskine karşı rezerv pozisyonlarının değerini koruyabilirler.
Fazla rezervi olan ülkeler ile tuttukları rezerv paralar
Yukarıda belirtilen bir veya birkaç gerekçe ile gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin merkez bankaları döviz rezervlerine önem vermektedirler. Özellikle küresel ticarette, küresel finansmanda, uluslararası projelerde, bölgesel/global konularda iddialı ülkelerin merkez bankaları için ülke rezerv hacmi önemli ve öncelikli göstergedir. Yayınlanan en güncel verilere göre, en fazla döviz rezervi bulunduran ülkeler, yandaki tabloda görülmektedir. Tablodan da görüldüğü üzere, 12,8 trilyon dolarlık küresel rezervlerin yaklaşık dörtte üçü 10 ülkenin elinde bulunmaktadır. En fazla döviz rezervi bulunduran ülkelerin başında Çin gelmekte, Çin’i Japonya ve İsviçre izlemekte; en fazla rezerv bulunduran ilk 10 ülkenin (İsviçre hariç) Asya ülkesi olduğu görülmektedir.
Tutulan rezervlerin ağırlığını ABD doları oluşturmakta, doları avro ve yen takip etmektedir. İlk 10 ülke arasında yer almayan ABD, 2022 yılı ikinci çeyrek sonu itibariyle (ağırlıklı olarak avro ve yen cinsinden) 242 milyar dolar rezerv bulundurmakta; yine ilk 10’da yer almayan İngiltere’nin Haziran/2022 sonu rezervi 217 milyar dolar seviyesindedir. Çin’in fazla rezerv bulundurması, sistemin işleyişinden kaynaklanmakta; ihracatçı Çin şirketleri, döviz gelirlerini Çin bankalarına satmak zorunda olup bankalar satın aldığı dövizleri Çin merkez bankasına aktarmakta, Çin merkez bankası da ABD devlet tahvili satın almaktadır.
Ülke ekonomisinin büyüklüğü, dış ticaret hacmi, dışa açıklık, kur rejimi gibi faktörlere bağlı olarak ülke rezerv seviyesinin sürdürülebilir olması; ülke ekonomisinin sağlıklı olduğunu, iç ve dış risklere karşı dayanıklı olduğunu gösterir.
Türkiye için değerlendirme yapmak gerekirse, 1980 yılından beri dışa açılma ve serbest kur, serbest kambiyo rejimi uygulanmakta; tarihsel olarak döviz rezervimizin iyi/yüksek olduğu dönemlerde ekonomide büyümemiz de yüksek ve istikrarlı olmakta; döviz rezervimizde eksilme ve sorun yaşandığı dönemlerde ise ekonomide sorunlar yaşamaktayız.
Küresel döviz rezervinin ve ticaretin güncel kompozisyonu
2021 yılı sonu itibariyle küresel rezervlerin %58,8’i ABD doları, %20,6’sı Avro, %5,5’i Japon Yen’i, %4,8’i İngiliz Sterlin’i, %2,8’i Çin Yuan’ı, %2,4’ü Kanada Doları, %1,8’i Avustralya doları, kalan %3,2’si ise diğer para birimlerinden oluşmaktadır.
Küresel ticarette ise durum biraz farklılık göstermekle beraber; ABD doları %44, Avro %16, Japon Yeni %8,4, İngiliz Sterlini %6,4 pay oluşturmakta, rezerv para kabul edilmeyen diğer 20 ülkenin para birimleri ise %0.5-3,4 arasında değişen oranlarda paylarla yer almaktadır.
Ülkeler arasındaki ilişkilere bağlı olarak milli paraların ikili ticarette kullanılıyor olması nedeniyle küresel ticarette dolar ve avronun payları, küresel rezervlerdeki paylarının altında kalmaktadır.
Küresel rezervlerin ve ticaretin kompozisyonu değişebilir mi?
Küresel rezervlerde ve ticarette en büyük paylar ABD dolarına aittir. Diğer ülke paralarının paylarında belirgin bir artış görülmemektedir. 1960’lı yıllarda dolar-altın sistemi işe yaramadı. 1967’de kabul edilen IMF SDR’sinin, bazı gelişmekte olan ülkelerin merkez bankaları ile gelişmiş ülkelerdeki az sayıda finansal kuruluş dışında ticari ve finansal işlemlerde kullanılmıyor olması nedeniyle; dolar ve avronun yerine mevcut para birimleri arasında iddialı küresel rakip bir para birimi bulunmamaktadır.
Küresel rezervlerdeki ve küresel ticaretteki payı %3’ün altında kalan Çin Yuanının her iki alanda da mevcut paylarını önemli ölçüde artırması beklenmemektedir. Bu nedenle, ABD ve AB dışında kalan bazı ülkelerin alternatif küresel rezerv para oluşturma çabaları devam etmektedir.
Son dönemde; Çin, Rusya ve Hindistan arasında her alanda güçlenen değişik işbirliği platformlarında, bu ülkelerin öncülüğünde BRICS ülke paralarından bir sepeti oluşturularak ABD dolarına karşı küresel para birimi haline getirileceği açıklamaları sıkça yapılmaktadır. Bilinen endişelerle geçmişte yaşanan alternatif küresel para oluşturma girişimleri, ticaret savaşlarının ve bölgesel çatışmaların tetiklemesiyle günümüzde de devam etmekte olup parasal alanda önümüzdeki dönemde yeni çatışmalar ve gelişmeler yaşanacağı anlaşılmaktadır.
