Hazine’nin Doğrudan Satışları ve Kira Sertifikaları Üzerine Notlar
DİBS’lerin satışında kullanılacak yöntemin düşük maliyetli, senetleri geniş halk kitlelerine yayan ve kolay uygulanabilen bir yöntem olması, iç borç yönetiminin başarısı açısından önem taşır. Bu durum senetlerin farklı satış tekniklerinin varlığını gerektirir.
Hazine’nin en sık kullandığı DİBS satış yöntemi, ihale yöntemidir. İhale yöntemiyle senet ihracı 1985 yılının ikinci yarısından itibaren önem kazandığından DİBS’lerin daha düzenli ihracı ve yönetimi ortaya çıkmıştır.
Ancak iç borçlanmada ihale yönteminin yanında, Hazır Satış (TAP), Halka Arz ve Doğrudan Satış yöntemleri de bulunur ve bu ihraç yöntemlerine göre de DİBS’ler çeşitlenir.
1996 yılından bu yana kullanılan doğrudan satış yöntemi, her çeşit DİBS’in ihracı için kullanılmaz. Bu yöntem, özellikle Kira Sertifikası ve Döviz Cinsi Devlet Tahvilinin satış yöntemidir.
Kira Sertifikası, bir varlığa sahip olma ya da ondan yararlanma hakkını gösteren, sertifika sahibine belirli dönemlerde sabit veya değişken getiri sağlayan, ikincil piyasalarda alınıp satılabilen bir faizsiz menkul değerdir.
Dolayısıyla bir varlığın, bir gayrimenkulün veya bir hakkın menkul kıymet haline dönüştürülmesiyle bir finansal araç yaratılmış olur. Bu sayede de likit olmayan gayrimenkuller likit hale getirilir.
Kira Sertifikasının uluslararası piyasalardaki adı sukuk’tur. Sukuk, İslami finans açısından faizin haram olarak kabul edilmesiyle, mütedeyyin kesimin yararlanabileceği şekilde yapılandırılmış bir menkul kıymet çeşididir. Hazine, Kira Sertifikasını ihraç ederek alternatif bir yatırımcı kesime ulaşmış olur. Ayrıca yurt dışı ihraçlarda özellikle Körfez sermayesine de ulaşmayı hedefler. Elbette Kira Sertifikalarına İslami finans bakış açısına sahip olmayan yatırımcı da talep gösterir.
2012 yılı Ekim ayından itibaren Hazine, bünyesindeki Varlık Kiralama Şirketince ihraç edilen TL Kira Sertifikasının ardından bu menkul kıymetleri çeşitlendirdi ve Kira Sertifikaları TL yanında altın ve döviz ile de satılmaya başlandı.
Doğrudan satış yöntemiyle ilk başta yurt içi ve yurt dışı piyasada kurumsal yatırımcılara yönelik olarak ihraç edilen TL Kira Sertifikası, 2017’den itibaren Altın Tahvili ve Altına Dayalı Kira Sertifikası olarak bireysel yatırımcılara, Şubat 2019’da başta emeklilik ve yatırım fonları olmak üzere kurumsal yatırımcılara yönelik olarak da ihraç edilmeye başlandı.
Doğrudan satış yöntemiyle Kira Sertifikası dışında ihraç edilen Altın Tahvili ve Döviz Cinsinden Devlet Tahvillerinin de Hazine’nin ihraç listesine alınmasıyla, Aralık 2018’den itibaren Altın Tahvili ile Avro ve Dolar Cinsi Devlet Tahvillerinin doğrudan satış yöntemiyle ihracı başlamış oldu.
Doğrudan satış yöntemi, TCMB aracılığıyla ihale olmaksızın senet ihracını sağlar. TCMB, bu satışa ilişkin olarak Hazine’nin mali ajanlığını yapar. Hatta TCMB’nin bu idari işlemler nedeniyle yaptığı harcamaları da Hazine tarafından karşılanır.
Doğrudan satış yönteminde, Kira Sertifikalarının ve DİBS’lerin başlangıçta kime ve ne kadar satılacağı bellidir. Satışın yapılacağı kesimler; kamu kurumları, katılım bankaları, kamu/özel bankalar ile diğer finansal kuruluşlardır. Hazine bu kurumlara satışı doğrudan yapar.
Doğrudan satışın gerçekleştirildiği kurumlar, senet taleplerini doğrudan Hazine’ye iletir ve bu talep Hazine tarafından değerlendirilerek, piyasa koşulları çerçevesinde senedin getirisi belirlenerek ve karşı tarafla da mutabakat sağlanarak senet ihracı gerçekleştirilir (HMB, Kira Sertifikası Yatırımcı Kılavuzu).
Son yıllarda DİBS ihraç yöntemleri arasında doğrudan satış yönteminin ağırlığı giderek arttı. Çünkü tüm iç borçlanma araçları arasında Kira Sertifikası (TL, altın ve döviz) ve Altın/Döviz Cinsi Devlet Tahvili satışı hızlandı. Bu iki unsur arasında pozitif ilişki bulunuyor.
Söz konusu ilişkiyi rakamsal olarak kanıtlamak için, hem ihraç edilen DİBS’ler içindeki çeşitli Kira Sertifikalarının aldıkları paya hem de Kira Sertifikası/DİBS’lerin ihraç yöntemleri için doğrudan satış yönteminin payına bakmak gerekir (Tablo 1):
| Tablo 1. İhraç edilen DİBS’ler içinde Kira Sertifikalarının Payı | |||
|---|---|---|---|
| 2018 | 2019 | 2020 | |
| Avro ve Dolar Cinsi Devlet Tahvili ve Kira Sertifikaları | 4 | 13 | 27,5 |
| Altın Tahvili ve Altına Dayalı Kira Sertifikası | 0,7 | 10 | 9,7 |
| TL Cinsi Kira Sertifikası | 5,9 | 4 | 6,6 |
Kaynak: İlgili Yıllar Kamu Borç Yönetimi Raporları’ndan derlendi.
Bulgular ve değerlendirme;
- Kira Sertifikalarının tüm iç borçlanma araçları içindeki payı, ilk ihraç edildiği yıl olan 2012’de sadece %1,6 idi. 2015 yılında bu pay %4’e yükseldi.
- Son üç yılda Kira Sertifikaları daha da çeşitlendi ve iç borçlanma araçları içindeki payı yükseldi. TL Cinsi Kira Sertifikasının son üç yılda satışında TL’deki değer kaybı nedeniyle durağanlık ortaya çıktı.
- Son üç yılda Altın ve/veya Döviz Cinsi Kira Sertifikası/DİBS satışında sıçramalar yaşandı. Özellikle 2020 itibariyle Döviz Cinsi Tahvil ve Döviz Cinsi Kira Sertifikası tüm iç borçlanma araçları arasında %27,5’lik pay aldı.
- Hem Altın ve Döviz Cinsi Devlet Tahvillerinin hem de Kira Sertifikalarının ihraç yöntemi doğrudan satış yöntemi olduğu için, bu yöntem ihale yönteminin yanında önem kazanmaya başladı. Hazine, 2018 sonrasında iç borçlanmada ihale yöntemi yerine doğrudan satış yöntemini yayınlaştırmış oldu.
- 2016 yılında tüm DİBS’lerin %6,6’sı doğrudan satış yöntemiyle ihraç edilirken bu pay 2018 yılında %8,6’ya, 2019’da %28,3’e çıktı.
- 2021 Ocak-Mart döneminde iç borçlanma araçlarının %49,2’si doğrudan satış yöntemiyle ihraç edildi.
- DİBS’lerin ihale yönteminde ihracında, sektörün önde gelen bankalarının (üç tanesi kamu bankası olmak üzere toplam 11 banka) yer aldığı Piyasa Yapıcılığı Sistemi 2000’den bu yana alıcı olarak en önemli rolü oynuyor.
- Faizsiz menkul kıymet olan Kira Sertifikası ihracında çoğunlukla faizsiz bankacılığın temsilcisi katılım bankaları rol oynuyor. Ancak katılım bankaları, ihale sisteminin temel taşıyıcısı piyasa yapıcılar arasında yer almıyor. O nedenle Kira Sertifikaları doğrudan satış yöntemiyle ihraç edilirken, piyasa yapıcılığı sistemi dışında kalan katılım bankaları Hazine’ye kaynaklık etmede doğrudan satış yöntemiyle devreye sokulmuş oluyor.
- Hazine ihale yönteminde, kamuoyuyla DİBS ihale takvimini ve ihale sonuçlarını paylaştığından, bu yöntem oldukça şeffaftır. Oysa doğrudan satış yönteminde ihaleye çıkılmaz ve Kira Sertifikası gibi senetlerin başlangıçta kime ve ne kadar satılacağı bellidir. Dolayısıyla doğrudan satışın ihale yöntemi kadar şeffaf olduğu söylenemez.
- Sonuçta Hazine son yıllarda artan Altın ve/veya Döviz Cinsi DİBS/Kira Sertifikası ihracı gerçekleştirirken ve özellikle kamu bankaları (ticari ve katılım) bu senetlerin alıcısı olurken, kamu bankalarının (ticari ve katılım) TCMB’deki hesaplarına döviz transfer etmekte ve senetler TCMB’deki teminat hesaplarına gönderilmektedir. Bu yolla hem kamu bankaları TCMB’den daha fazla TL borçlanarak piyasaya verdikleri kredi hacmini genişletmiş hem de TCMB kamu bankalarının döviz ve altın likiditesini almış olmaktadır.