Dünya Bankası ''Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024'' Raporu
Karbon Vergileri ve Emisyon Ticaret Sistemlerine İlişkin Ana Bulgular
Karbon fiyatlandırma araçları, sera gazı emisyonlarını azaltmak ve iklim değişikliği ile mücadele etmek amacıyla kullanılan ekonomik araçlardır. Bu araçlar, genellikle karbon vergileri veya emisyon ticaret sistemleri (ETS) olarak adlandırılmaktadır.
Karbon vergileri, bir ekonomideki sera gazı emisyonlarına doğrudan bir mali yük getiren vergiler olup emtia başına veya enerji kaynağı başına bir vergi olarak uygulanmaktadır. Bu vergiler, emisyonların maliyetini artırarak firmaları ve tüketicileri daha az karbon salmalarına veya karbonsuz teknolojilere yatırım yapmaya teşvik etmektedir.
Diğer taraftan, Emisyon Ticaret Sistemi (ETS), regülatörlerin ekonominin belirli sektörlerinde sera gazı emisyonlarının üst sınırını belirlediği bir düzenlemedir. Katılımcılara emisyon izinleri tahsis edilmekte ve buna göre emisyon yapma hakları belirlenmektedir. Belirli bir süre sonunda, katılımcılar emisyonlarına karşılık gelen izinleri teslim etmek zorunda olup düşük maliyetle azaltım yapabilen kuruluşlar teşvik edilirken, yüksek maliyetle karşılaşanlar ise piyasadan izin satın alabilmektedirler.
Karbon fiyatlandırma araçlarının kullanım tercihinin, ulusal ve ekonomik koşullara bağlı olarak değişmekte olup karbonun fiyatlandırılmasının yakıt vergileri, fosil yakıt sübvansiyonlarının kaldırılması, "karbonun sosyal maliyetini" içerebilecek düzenlemeler veya özel kuruluşlar ile devletlerin kendi emisyonlarını telafi etmek için satın aldıkları "offset" adı verilen emisyon azaltımları gibi dolaylı yolları da bulunmaktadır.
Konuyla ilgili olarak, Dünya Bankası her yıl yayımladığı Karbon Fiyatlandırmasında Mevcut Durum ve Trendler raporu ile ulusal ve uluslararası girişimler de dahil olmak üzere dünya çapında mevcut ve yeni ortaya çıkan karbon fiyatlandırma araçlarına güncel bir genel bakış sunmaktadır.
Bu kapsamda, yazımızın devamında Dünya Bankası tarafından geçtiğimiz Mayıs ayı içerisinde 11.si yayımlanan söz konusu raporun ''Karbon Vergileri ve Emisyon Ticaret Sistemleri'' bölümünde yer verilen bulgulara genel hatları ile değinilecektir.
1. Karbon fiyatlandırması yeni bölgelerde uygulanmaya devam ediyor
Dünya genelinde şu anda faal 75 karbon fiyatlandırma aracı bulunmakta olup bu araçlar arasında karbon vergilerinin sayısı 39 iken Emisyon Ticaret Sistemlerinin sayısı 36’dır. Avustralya, Macaristan, Slovenya, Tayvan, Çin, Meksika ve Japonya gibi ülkeler çeşitli yeni karbon vergileri ve ETS sistemleri uygulamaya başlamışlar veya mevcut sistemleri güçlendirmişlerdir. Örneğin, Avustralya Safeguard Mekanizması'nı reforme ederek ulusal hedeflerle uyumlu hale getirdi, Macaristan yeni karbon vergisi ile AB ETS katılımcılarına etki etmekte, Japonya ise GX ETS'yi gönüllü olarak başlatmıştır.
Şekil 1: Karbon Vergileri ve ETS Haritası
Kaynak:Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024 Raporu, Dünya Bankası, 2024.
2. Karbon fiyatlandırması orta gelirli ülkelerde ivme kazandı
Brezilya, Hindistan ve Türkiye gibi orta gelirli ülkeler, karbon fiyatlandırması uygulamaları konusunda ilerleme kaydetmişlerdir. Ülkemiz, COP28'de enerji ve sanayi sektörleri için ETS'nin iki yıllık pilot fazını 2024 Ekim'inde yürürlüğe girecek yasal düzenlemelerin ardından başlatmayı planladığını duyurmuştur. Piyasa operasyonlarının ise 2025'in başında başlaması beklenmektedir. Hindistan ise, 2022'de bir karbon piyasası (ETS dahil) için yasal temeli benimseyerek geçen yıl içinde sistem için kurumsal çerçeveyi oluşturmuş ve farklı yönetim otoritelerinin rollerini ve sorumluluklarını belirlemiştir. Brezilya ise Congresso Nacional'ında onay sürecinde olan bir yasa tasarısı ile, on yılın sonuna doğru bir pilot aşama ile bir ETS oluşturmayı planlamaktadır.
Şekil 2: Ülke gelir gruplarına göre ETS ve Karbon Vergileri Sayısı (2005-2024)
Kaynak: Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024 Raporu, Dünya Bankası, 2024.
3. Karbon Vergileri ve Emisyon Ticaret Sistemleri tarafından kapsanan küresel sera gazı emisyonları
1 Nisan 2024 itibarıyla faal olan ETS'ler ve karbon vergileri, küresel sera gazı emisyonlarının yaklaşık %24'ünü oluşturan 13 gigaton karbon dioksit eşdeğerini kapsamaktadır. 2023 yılında bu oran değişmezken kapsanan emisyon düzeyi 400 milyon metrik ton karbon dioksit eşdeğeri üzerinde artmıştır.
Ancak politika kapsamındaki pratik sınırlamalar nedeniyle büyük ve stratejik olarak önemli ekonomilerde bile karbon fiyatlandırması uygulansa da, küresel emisyon kapsama oranının yakın gelecekte %30'un altında kalacağı öngörülmektedir.
Şekil 3: ETS ve Karbon Vergileri tarafından kapsanan küresel sera gazı emisyonları (2005-2024)
Kaynak:Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024 Raporu, Dünya Bankası, 2024
4. Karbon Fiyatları
2017'de Yüksek Düzeyli Karbon Fiyatları Komisyonu, küresel sera gazı emisyonlarını azaltmak için 2020'de ton başına 40-80 USD ve 2030'da ton başına 50-100 USD arasında karbon fiyatları gerektiğini belirtmiştir. Ancak 2024'te küresel emisyonların sadece %1'ini kapsayan yedi karbon fiyatlandırma aracı, enflasyona göre ayarlanmış minimum 63 USD/tCO2e seviyesinin üzerine çıkabilmiştir. Ayrıca, Uluslararası İklim Değişikliği Paneli(IPCC)’ne göre, 1.5 °C sıcaklık artışını sınırlamak için gerekli olan marjinal azaltma maliyeti ton başına 170-290 USD arasında değişmektedir. Bu nedenle, karbon vergileri ve ETS'lerin kapsama alanı artmasına rağmen, bu araçların çoğu Paris İklim Anlaşması'nın hedeflerine ulaşmak için yeterli görülmemektedir.
Diğer taraftan, geçtiğimiz yılda karbon vergi oranları küçük artışlar gösterirken, ETS'ler içinde fiyat değişiklikleri karmaşık seyretmiştir. Son 12 ay içinde Avrupa Birliği, Yeni Zelanda ve Kore Cumhuriyeti gibi uzun süredir devam eden ETS'lerde fiyat düşüşleri de gözlenmiştir.
Şekil 4: 2017'den beri yürürlükte olan en büyük ETS'lerde ve Karbon Vergilerinde Nominal Fiyatlar
Kaynak:Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024 Raporu, Dünya Bankası, 2024
5. Karbon Gelirleri
2023 yılında karbon vergileri ve ETS'lerden elde edilen toplam gelir 104 milyar ABD Doları olmuştur ve reel olarak yaklaşık %4 artış göstermiştir. Küresel karbon gelirlerinin en büyük tek katkı sağlayıcısı olan AB ETS’si, 2023 yılı enflasyona göre ayarlanmış gelirlerini bir önceki yıla göre yaklaşık %4 artırmıştır.
Şekil 5: Yıllara göre ETS ve Karbon Vergilerinden elde edilen gelirler
Kaynak:Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024 Raporu, Dünya Bankası, 2024
Karbon fiyatlandırma gelirleri genellikle iklimle ilgili programları desteklemek veya genel bütçeyi finanse etmek için kullanılmıştır. Bu gelirler, ekonomik, sosyal ve çevresel hedefler arasında rekabet eden öncelikler nedeniyle karar verme sürecinde zorluklar yaratmışlardır. Örneğin, Çekya'da Çevre ve Endüstri Bakanlıkları tahsisatları desteklerken, Maliye ve Ulaştırma Bakanlıkları genel bütçeyi güçlendirmek için gelirleri kullanmışlardır.
Şekil 6: 2022 yılında ETS ve Karbon Vergilerinin Kullanım Alanları
Kaynak:Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024 Raporu, Dünya Bankası, 2024
Diğer taraftan, Hükümetler, karbon fiyatlandırmasını yeni sektörlere yayma konusunda artan bir eğilim göstermiş ve karbon fiyatlandırma en yaygın olarak enerji ve endüstri sektörlerinde kullanılmıştır. Tüm ETS'lerin ve karbon vergilerinin yarısından fazlası enerji sektörünü kapsamaktadır. Tüm ETS'lerin ve karbon vergilerinin dörtte üçü ise endüstri sektörünü kapsamaktadır. Buna karşılık, karayolu taşımacılığı ve binalar karbon vergileri ile kapsanmıştır. Ayrıca, Hükümetler atık ve denizcilik gibi daha az geleneksel sektörlere karbon fiyatı uygulamayla giderek ilgilenir hale gelmiştir.
Şekil 7: Uygulanan ETS ve Karbon Vergilerinde kapsanan sektörler
Kaynak: Karbon Fiyatlandırmada Mevcut Durum ve Trendler 2024 Raporu, Dünya Bankası, 2024
Özetle, raporda; karbon fiyatlandırma araçlarının kullanımının dünya genelinde arttığı, Paris İklim Anlaşması hedeflerine ulaşmak için daha fazla çabanın ortaya konması gerektiği, küresel çapta toplamda 75 adet karbon vergisi ve emisyon ticaret sisteminin uygulandığı, orta gelirli ülkeler ve alt ulusal yönetimler tarafından karbon vergileri ve ETS'leri uygulamaya koymaya konusunda eğilimlerinin artığı, havacılık ve denizcilik emisyonları için sektörel çok taraflı girişimlerde ilerleme kaydedildiği, AB Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması’nın karbon fiyatlandırma için önemli bir itici gücü ifade ettiği, ancak küresel karbon fiyatlandırma uygulamalarının sera gazı emisyonlarının yüzde 30'unu kısa vadede kapsamasının mümkün bulunmadığı, karbon fiyat seviyelerindeki değişimlerin karmaşık bir tabloyu ortaya koysa da, çoğu yerde fiyatların Paris İklim Anlaşması hedeflerini karşılamak için gerekli seviyelerin altında kaldığı vurgulanarak karbon fiyatlandırma araçlarından 2023 yılında elde edilen gelirlerin 2022'ye göre hafif bir artış göstererek ilk kez 100 milyar ABD Doları eşiğini aştığı ve hükümetlerin denizcilik taşımacılığı ve atık gibi geleneksel olmayan sektörleri de kapsayacak fırsatları değerlendirmeye başladıkları belirtilmektedir.
World Bank. 2024. State and Trends of Carbon Pricing 2024. © Washington, DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/41544.
