Bölgesel ticari bloklar: Küresel ticaretin geleceği
Küresel ya da bölgesel boyutta siyasi ilişkiler ve güvenlikle ilgili konularda yaşanan önemli gelişmeler, ticari ve ekonomik ilişkileri de etkilemekte; etkilenme, bazen mevcut durumu fazla değiştirmeyen sınırlı ölçeklerde olabilirken bazen de radikal gelişmelere ya da yeni oluşumlara yol açmaktadır.
ABD Başkanı Donald Trump’ın göreve başladığı 2017 yılı ve sonrasında, siyasi ve ticari konularda bölgesel ve küresel boyutta önemli değişimler yaşandı. Pandeminin arkasından Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ile başlayan ve halen devam eden savaş her alanda bölgesel ve küresel gelişmelerin ivmelenmesine neden oldu. ABD eksenli tek kutuplu küresel yapıdan çok kutupluluğa doğru girişim ve çabalar hızlanmış durumda.
Uluslararası ticarette; ülkelerin ikili ticaretini, küresel ticaretin akışını ve bölgesel ticareti etkileyen; alternatif lojistik güzergâhların devreye alınmasına yol açan gelişmelere bağlı olarak çok taraflı ticari ve ekonomik anlaşmalar ve oluşumlarda önemli değişimler yaşanıyor.
Ticari anlaşmalar ve oluşumlardaki gelişimler
2017 yılı ve sonrasında; uluslararası ticareti etkileyen ticaret savaşları, pandemi ve Ukrayna savaşının etkili olduğu süreçte yaşadığımız önemli gelişmeleri özetlersek;
- Avrupa Birliği ile ABD arasında imza aşamasına gelen TTIP-Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı anlaşması rafa kaldırıldı (2018).
- Pasifik Okyanusunun iki yakasından (ABD-Kanada-Meksika-Peru-Şili+ Avustralya-Brunei-Japonya-Malezya-Yeni Zelanda-Singapur-Vietnam) 12 ülkenin imzaladığı TPP-Transpasifik Ortaklık Anlaşmasından, ABD imzasını geri çekti (2017) ve anlaşma yürürlüğe girmemiş oldu.
- İngiltere AB’den ayrıldı (Ocak/2020), kalan ülkelerin bilinen anlaşmazlıklarına rağmen 27 ülke Birlik bünyesinde yola devam ediyor.
- ABD-Meksika-Kanada arasında 1994’te yürürlüğe giren NAFTA-Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi Anlaşması, 2020’de USMCA anlaşmasına dönüştürüldü.
- Asya Pasifik coğrafyasının önde gelen ülkelerinin de içinde yer aldığı (Avustralya-Brunei-Kamboçya-Çin-Endonezya-Japonya-G.Kore-Laos-Malezya-Y. Zelanda-Filipinler-Singapur Tayland-Vietnam-Myanmar) 15 ülke RCEP-Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Ortaklık anlaşması olarak bilinen serbest ticaret anlaşmasını imzaladı (2020) ve anlaşma 2022’de yürürlüğe girdi.
- Avrupa Birliği-Çin arasında, görüşmeleri 2013 yılında başlayıp 2020’de onay aşamasına getirilen CAI-Kapsamlı Yatırım Anlaşması, siyasi konularda yaşanan karşılıklı gerginlik nedeniyle henüz onaylanmadı.
Yukarıda, son dönemde uluslararası ticareti, yatırımları ve ekonomik ilişkileri etkileyen bazı anlaşma ve oluşumlardaki gelişmeleri kısaca özetledik. Bu süreçte ayrıca, bölgesel ve küresel ticareti doğrudan ya da dolaylı etkileyen başka gelişmeler de oldu. Örneğin, 2017’de Hindistan ve Pakistan’ın SCO-Şangay İşbirliği Örgütüne katılımı; 2022’de gaz ve petrol zengini bazı ülkeler dahil) 12 ülkenin BRICS’e üyelik başvurusu yapmaları; Arap-İsrail Abraham Anlaşmaları sonrasında İsrail ile Birleşik Arap Emirlikleri, Bahreyn, Sudan ve Fas arasında imzalanan ikili anlaşmaların önümüzdeki dönemde diğer Arap ülkeleri ile de imzalanmasının beklenmesi; GCC-Körfez Ülkeleri Birliğinin yönünü Asya coğrafyasına çevirmesi ve görüşmelerin başlatılması gibi gelişmeler de önümüzdeki yıllarda bölgesel ve küresel ticaretin kompozisyonunu etkileme potansiyeline sahiptir.
Tabii ki yukarıda belirtilen gelişmelerin dışında Latin Amerika, Afrika, Orta Asya ülkelerinin içinde bulunduğu coğrafyalarda yer alan geleneksel ticari oluşumlar bünyesinde ve bu oluşumların küresel ilişkilerinde de rutin gelişmeler yaşanmakta, bu oluşumlar kendi içinde yoluna devam etmektedirler. Örneğin, Güney Doğu Asya’da 10 üyeli ASEAN, Asya Pasifik’te 21 üyeli APEC, 12 üyeli CIS-Bağımsız Devletler Topluluğu, 19 üyeli COMESA-Doğu ve Güney Afrika Ortak Pazarı, 8 üyeli SAARC-Güney Asya Bölgesel İşbirliği Kuruluşu, Güney Amerika’da toplamda 10 asil ve işbirliği ülkesinden oluşan MERCOSUR, 21 üyeli IOR-ARC/Hint Okyanusu Bölgesel İşbirliği Kuruluşu başta olmak üzere ticari ve ekonomik işbirliği amaçlı kuruluşlar faaliyetlerini sürdürmektedir.
Bölgesel ticaret bloklarının geleceği
Uluslararası ticarette bölgesel ticaret bloku oluşumlarının yanında (Ülkeler arası ikili ya da blokların blok dışındaki ülkelerle yaptığı) serbest ticaret anlaşmaları da önemlidir. En fazla STA anlaşması olan ülkeler, AB ile AB dışındaki bazı Avrupa ve Doğu Asya ülkeleridir. Bu yazımızda belirtilen/belirtilmeyen çok sayıda serbest ticaret oluşumundan şüphesiz en büyük üçü; USMCA (eski NAFTA, 3 ülke), AB (27 ülke) ve RCEP (15 ülke) anlaşmaları ile oluşturulmuştur. Bu üç oluşumda yer alan ülkeler; dünya ekonomisinin yaklaşık % 80’ini ifade etmekte, dünya ticaretinin %85’ten fazlası da bu ülkelerce yapılmaktadır. Bu yapıların dışında kalan ülkelerin ihracatını artırabilmeleri için ya bu üç oluşumdan birinde yer almaları ya da bu oluşumlarla serbest ticaret anlaşması imzalaması gerekecektir. Gelecekte; tıpkı AB ile olduğu gibi, anlaşma kapsamındaki ülkelerle ikili STA anlaşması yapmak isteyen diğer ülkelerin, her bir ülke yerine RCEP ve USMCA ile doğrudan STA anlaşması imzalamaları gerekeceğini düşünüyorum.
Konuyu Türkiye açısından değerlendirilmek gerekirse, AB ile mevcut “gümrük birliği” anlaşmasının iyileştirilmesinin ve kapsamının genişletilmesinin en öncelikli gündem maddemiz olduğunu, başta USMCA ve RCEP oluşumları/ülkeleri ile ilişkilerimizin artırılmasının da ihracatımızın geleceği için çok değerli olduğunun altını çizmek istiyorum. Tabii ki benzer çabalar, diğer ticari oluşumlar ve dünyanın her ülkesi ile de yürütülmelidir.
