Başkan Trump’ın uygulamaya koyduğu tarifeler Doların değerini nasıl etkileyecek?
(Yazan: Alan Cole)
(Türkçe Çeviri: Yavuz AKBULAK)
Başkan Trump, birkaç haftadır süren tehditlerin ardından yeni tarifelerin(1) 2 Nisan’da (2025) yürürlüğe gireceğini duyurdu(2) . Bu yeni tarifelerin kapsamının şu ana kadar uygulanan sınırlı tarifelerden daha geniş olması muhtemeldir(3) . Peki, bunların bedelini kim ödeyecek? İyi bir ilk adım, ekonomistlerin çoğu vergi için yapacağı gibi, tarifelerin(4) etkisini yabancı üreticiler ile yerli tüketiciler arasında bölüştürmektir. Ancak ticaret (alım satım) üzerindeki vergilerin, yurtiçi vergilerde bulunmayan bazı özel sonuçları vardır: yani, para birimlerinin göreceli değeri üzerinde etki yaratabilirler ki, bu da etki sorununu daha karmaşık hale getirebilir.
Trump yönetiminin bazı yetkilileri bu etkiyi dikkate almıştır. Ekonomik Danışmanlar Konseyi [Council of Economic Advisors] Başkanı Stephen Miran, Kasım 2024 tarihli bir politika belgesinde bu konuyu önemli ölçüde tartışmaktadır(5). Konu, Hazine Bakanı Scott Bessent’in onaylanma aşamasında da gündeme gelmiştir(6).
Tarifeleri uygulayan bir ülke bazen para biriminin değerinin artmasını bekleyebilir. Uluslararası Para Fonu’nun [International Monetary Fund-IMF] 1963 ila 2014 yılları arasında 151 ülkeyi kapsayan araştırması(7), tarife artışlarının reel döviz kurunun değerlenmesine yol açtığını, ancak ticaret dengesi üzerinde yalnızca hafif etkiler yarattığını göstermiştir.
Bu deneysel sonuç, ekonomi teorisinin ortalama olarak öngördüğü sonuçtur. Ancak bu her zaman değil, yalnızca bazen doğrudur. Bu yazıda para biriminin değerlenmesinin neden önemli olabileceği ve hangi koşulların Başkan Trump’ın tarifelerinin para biriminin değerlenmesine yol açabileceği tartışılacaktır.
Sonuç olarak: paranın değer kazanması tarifelerin ortak bir etkisi olsa da, rejimin değişken doğası tarifelerin para birimi etkisini azaltabilir ve bunun yerine diğer etkiler (Amerika Birleşik Devletleri’nin yatırım için daha az çekici bir yer haline gelmesi gibi) baskın çıkabilir.
Para biriminin değer kazanmasının riskleri nelerdir?
Para biriminin değer kazanması kendi başına ne iyi ne de kötü bir şeydir: İthalata yarar, ihracata zarar verir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) doları değer kazandığında yapılan bir ithalatın başına ne geldiğini düşünün: Yabancı ülkelerde daha zayıf para birimleriyle üretilir ve ABD’de güçlü para birimiyle tüketilir. Bu, etkili bir şekilde maliyetlerin düşük, fiyatların yüksek olmasını ve kâr elde edilmesini kolaylaştırır. İhracatta ise bunun tersi söz konusudur: ABD’de üretim yapmak, maliyetlerin güçlü dolar cinsinden olduğu anlamına gelirken; ABD dışına ihracat yapmak, müşterilerin yalnızca zayıf döviz tekliflerine sahip olduğu anlamına gelir.
Bir tarifenin (ithalata bir şekilde yardımcı olan) döviz etkisi, tarifenin (ithalata düşen) daha doğrudan etkisine karşı çalışır. Sonuçta, döviz etkisi, tarifenin ithalatçılar üzerindeki etkisini kısmen hafifletir. Ancak bu oran ortadan kalkmaz; bunun yerine bir kısmı ihracatçılara yeniden dağıtılır.
Döviz etkisi aynı zamanda tarifelerin ticaret dengelerini değiştirmede neden etkisiz olduğunu da açıklamaktadır: Verginin(8) doğrudan etkisi ticaret fazlalarını teşvik ediyor gibi görünse de para biriminin değer kazanması bunun tersini teşvik eder ve etkiler kabaca dengelenebilir. Bu, IMF verilerinde bulunan sınırlı ticaret dengesi tepkisini açıklayabilir.
Bir tarife neden para biriminin değer kazanmasına neden olabilir?
Ekonomi teorisi, ABD gümrük vergilerinin doların değer kazanmasına neden olduğunu veya yabancıların net olarak ve uzun vadede dolar kazanmasını zorlaştırdığını öne sürmektedir. Uyarıları tartışmadan önce mekanizmayı anlamak önemlidir.
Döviz, genellikle mal veya hizmet alıp satan insanlar için sonradan akla gelen bir düşüncedir. Küresel bankacılık sistemi genellikle bunu ustaca ve hızlı bir şekilde halleder. Ancak ithalat ve ihracat faaliyetlerinin her birinin döviz piyasası üzerinde kalıcı bir etkisi vardır. ABD ithalatı, giderleri döviz cinsinden ve gelirleri dolar cinsinden üreterek, yabancı para birimlerini kalıcı olarak dolara “dönüştürür”. (Güney) Koreli bir televizyon üreticisi, ABD’ye televizyon ihraç ederek ABD doları fazlası ve Kore wonu kıtlığı yaratan etkili bir mekanizmadır. Genel olarak, iş modeli ABD’li müşteriden dolar kazanır, ancak ürünü yapmak için Koreli işçilere ödeme yaptığında kazanılan parayı kaybeder. Ticaret, para birimindeki farkı gidermek için açık piyasada kazanılan dolarlarla takas yapılmasını gerektirir. Bunun tersine, Koreli havayollarına uçak satan ABD’li bir uçak üreticisi ise tam tersi bir sorunla karşı karşıyadır: Koreli alıcılar kazanmıştır, ancak ABD’li uçak üreticileri maaşlarını dolar cinsinden ister. Bu, para birimi farkını gidermek için wonun dolar ile değiştirilmesini gerektirir.
Firmalar doğrudan döviz bozdurma işiyle meşgul olmayabilirler (bunun yerine, örneğin görevi kendi bankalarına veya müşterilerinin bankalarına devredebilirler), ancak iş modellerinin işe yaraması için buna ihtiyaçları vardır.
Döviz piyasasında başka birçok katılımcı mevcuttur. Tahvil satımcıları [bond traders], iş yaptıkları farklı para birimlerinde rezervlerini yeniden dengeleyen şirketler, piyasa yapıcılar, yatırım portföylerini yeniden dengeleyen tasarruf sahipleri vardır. Bu işlemler döviz işlemlerinin büyük çoğunluğunu oluşturur. Ancak bu işlemler piyasanın her iki tarafından da gelir ve büyük ölçüde birbirini götürür. Buna karşılık, ithalatçılar veya ihracatçılar her çeyrekte sürekli olarak aynı yönde döviz değişimine ihtiyaç duymaktadır.
Eğer piyasa katılımcıları gümrük vergilerini ödemek istemedikleri gerekçesiyle ABD’ye ürün ithal etmekten tamamen vazgeçerse, küresel piyasalardan her çeyrekte kabaca bir trilyon dolar değerinde dolar arzı yok olacaktır.
Tarifeler, ithalatın düşmesi ve daha az doların dövizle değiştirilmesi beklentisiyle beklenen bir dolar kıtlığı yaratır (ya da en azından dolar elde etmede daha büyük zorluk yaratır). Sonuç olarak teoriye göre dolar diğer para birimlerine göre değer kazanır. Daha güçlü bir dolar ise, tarifeler aracılığıyla bile ithalatın akışını sürdürme konusunda insanlara daha büyük bir teşvik sağlar ve tarifelerin ticaret dengeleri üzerinde neden daha yumuşak bir etkiye sahip olabileceğini açıklar.
Bu etki neden Başkan Trump’ın tarifeleri için gerçekleşmeyebilir?
Para biriminin değer kazanma etkisi neden gerçekleşmeyebilir veya sadece zayıf bir şekilde gerçekleşebilir? Birçok neden bulunmaktadır. Yukarıdaki açıklama, tüm ülke çapında etkin bir bariyer oluşturan nispeten tutarlı ve istikrarlı bir tarife oranını varsaymaktadır. Net olarak daha fazla dolar elde etmek için yabancıların, gümrük vergisi ödeyen ABD’li alıcılara mal göndermeleri gerekir. Doların yüksek fiyatı onu elde etmenin zorluğunu yansıtır.
Bununla birlikte, eğer tarife rejimi zaman içinde, mallar arasında veya ülkeler arasında daha az sabitse, doları elde etmek tarife oranının önerdiğinden daha kolay olabilir.
- İthalat faaliyetleri zaman içerisinde tarifelerin indirildiği veya askıya alındığı dönemlere kayabilmektedir. Trump yönetiminin bazı tarifeleri teklif edilir ve Başkan yabancı bir ülkeyle anlaşmaya vardığında hızla askıya alınır. Bunların yukarıda açıklanan ticaretle ilgili döviz etkisine sahip olmaması gerekir, çünkü ticaret sadece engellerin kaldırılmasını bekleyebilir.
- İthalat faaliyetleri daha düşük ABD tarifeleriyle karşı karşıya kalan mallara kayabilir. Bazı belirli sektörler (örneğin ithal alkol(9)) özellikle yüksek tarifelerle karşı karşıya kalırsa, daha düşük tarife oranlarına sahip mal ticareti yapan işletmeler bu boşluğu doldurabilir.
- İthalat faaliyetleri daha düşük ABD tarifeleriyle karşı karşıya kalan ülkelerden geçebilir. Trump yönetimi sık sık bazı ülkelerin diğerlerinden daha yüksek gümrük vergileriyle karşı karşıya kalacağını belirtmiştir. Örneğin Kolombiya, Brezilya ve Endonezya’nın kahvede farklı tarife oranlarıyla karşı karşıya kalması durumunda, ticaret daha düşük tarife oranlarına sahip ülke veya ülkelere yönelme eğiliminde olacaktır.
Yukarıda açıklanan ikameler genellikle maliyetli veya zahmetlidir, ancak yabancıların bir tarife rejimi altında dolar elde etme zorluklarını bir şekilde hafifletebilir ve doların değer kazanmasını sınırlayabilir.
İthalatın tarifeler etrafından dolaşmaya çalışabileceği yollara ek olarak dikkate alınması gereken başka faktörler de vardır:
- Dış misilleme ters yönde bir etki yaratarak paranın değer kazanmasını dengeleyebilir. Yabancı ülkeler misilleme yaptığında [örneğin, Avrupa Birliği muhtemelen Nisan ayında (2025) misillemeyi yeniden değerlendirecektir(10)], ABD ihracatı üzerinde gümrük vergilerinin ABD ithalatında yarattığı engeli yansıtan dengeleyici bir engel yaratırlar. Misilleme kabaca ABD tarifelerine eşitse, döviz kurlarında herhangi bir değişiklik beklenmemelidir.
- Sermaye piyasalarındaki türbülans, döviz kurlarının belirlenmesinde ticari etkilerden daha ağır basabilir. İthalat ve ihracatın yanı sıra döviz kurları üzerinde güçlü etkisi olan bir diğer güç ise tasarruf ve yatırım dengesidir. ABD yatırım yapmak için cazip bir yerdir ve genel olarak küresel tasarrufları net olarak çekmektedir; yani yabancılar ABD’ye Amerikalıların dünyanın geri kalanına yaptığı yatırımdan daha fazla yatırım yapmaktadır. ABD’nin yatırım için daha az çekici bir yer olduğu düşünülürse, yabancıların ABD varlıklarına yaptıkları yatırımları azaltma arayışına girmeleri nedeniyle dolar değer kaybedebilir. Eğer piyasalar yatırım yeri olarak ABD’ye çok güvenmiyorsa (örneğin, ara malları etkileyen kademeli tarifelerden endişe ediyorlarsa), sermaye piyasası etkisi ticaret etkisine baskın çıkabilir.
Sonuç olarak, Trump yönetiminin politikasının şu ana kadar hızla değişen ve geçici doğası, burada açıklanan döviz kuru mekanizmasının gücünü önemli ölçüde azaltıyor. Ancak istikrarlı ve istikrarlı bir tarife rejimi ortaya çıkarsa doların değer kazanması daha muhtemel olacak ve bu da tarife rejiminin etkisinin ABD’li ihracatçılara daha fazla yayılmasına neden olacaktır.
(Bu konuda ayrıca bkz. “[Türkçe Çeviri: Yavuz Akbulak] ‘Doların Uluslararası Rolü’ (ABD Merkez Bankası Guvernörü Christopher J. Waller’in 15 Şubat 2024 tarihli konuşması), Vergi Algı, 19.02.2024, https://vergialgi.com/dolarin-uluslararasi-rolu-abd-merkez-bankasi-guvernoru-christopher-j-wallerin-15-subat-2024-tarihli”. İşbu çevirinin künyesi metin sonunda yer almaktadır.)
(1) https://taxfoundation.org/research/all/federal/trump-tariffs-trade-war/.
(2) Çevirenin Notu: ABD Başkanı Donald Trump, ABD’ye giren tüm mallara yönelik kapsamlı yeni ithalat vergileri getirme planlarını açıkladı. Plan tüm ülkelere en az yüzde 10’luk bir temel gümrük vergisi getiriyor ve bu karar, küresel ticaret açısından önemli bir dönüm noktası olarak değerlendiriliyor. Türkiye, yüzde 10 gümrük vergisi uygulanacak ülkeler arasında yer alıyor. En yüksek gümrük vergisi oranı Çin ve Vietnam’a uygulanacak olup; konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. https://www.bbc.com/turkce/articles/c62x9l37ejeo.
(3)https://www.wsj.com/politics/policy/trump-says-he-couldnt-care-less-if-car-prices-go-up-b9b4a211.
(4)Tarife, bir ülkenin başka bir ülkeden ithal ettiği mallara uyguladığı vergidir. Tarifeler, fiyatları yükselten, ABD’li işletmeler ve tüketiciler için mevcut mal ve hizmet miktarlarını azaltan ve yabancı ihracatçılar üzerinde ekonomik yük oluşturan ticari engellerdir.
(5) https://www.hudsonbaycapital.com/documents/FG/hudsonbay/research/638199_A_Users_Guide_to_Restructuring_the_Global_Trading_System.pdf.
(6)https://finance.yahoo.com/video/trump-tariffs-offset-dollar-appreciation-190000980.html.
(7)https://www.imf.org/en/Publications/WP/Issues/2019/01/15/Macroeconomic-Consequences-of-Tariffs-46469.
(8) Vergi, genel devlet/kamu hizmetlerinin, mallarının ve faaliyetlerinin maliyetlerini karşılamak amacıyla yerel, eyalet ve ulusal hükümetler tarafından bireylerden veya işletmelerden toplanan zorunlu bir ödeme veya bedeldir.
(9)https://apnews.com/article/trump-tariffs-wine-spirits-200-alcohol-dabead2d0e0fad64dc5e6250293ef016.
(10) https://apnews.com/article/europe-trump-tariffs-trade-retaliation-df1d05f1602719bcb5c4659fbd3190de.